از طرف باری تعالی به نبی اکرم صلی ‌الله علیه و آله خطاب شد:

اگر کسی به اندازه ملائکه آسمان و ملائکه‌ موکل زمین، نماز بخواند و روزه بگیرد، در حالی که حب دنیا دارد، به قدر سر سوزنی این اعمال از او پذیرفته نمی‌شود.

این‌ها به معنی ترک دنیا نیست. خدا می‌خواهد بگوید دنیا را داشته باش، اما علاقه به آن نداشته باش. برای به دست آوردن دنیا دینت را نفروش. دینت مقدم بر هر چیزی باشد. دنیا را داشته باش؛ چون عزت و آبرویت است، اما به‌خاطر دنیا دین‌فروشی نکن. برای خاطر دنیا گناه نکن. با خدا جنگ نکن.

حضرت موسی علی نبینا و آله و علیه‌السلام داشت از مسیری عبور کرد. دید یک نفر سجده کرده و دارد گریه می‌کند و ناله می‌زند و حاجتی را از خدا می‌خواهد. ایستاد و مقداری نگاهش کرد. دید خیلی منقلب است و اشک می‌ریزد. گفت خدایا اگر حاجت این بنده دست من بود، به او می‌دادم. حضرت حق فرمود:

او مرا می‌خواند و گریه هم می‌کند، اما علاقه شدیدی به بزهایش دارد. علاقه‌اش آنجاست نه پیش من.

از طرفی می‌بینیم درهای آسمان برای حضرت ابراهیم علی نبینا و آله و علیه‌السلام باز شد و ملکوت سما را دید، در حالی که برخی از علمای اهل سنت نقل کرده‌اند که فقط هزار سگ گله‌ای برای محافظت از گوسفندانش داشت.

پس دنبال کار باید رفت. همان‌طور که اهل بیت علیهم‌السلام کار می‌کردند، منتهی نکته‌ این‌جاست که کار را باید برای خدا انجام داد که اگر این‌گونه شد، خودش عبادت محسوب می‌شود.

پیامبر صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: عبادت ده جزء است که نه جزئش در کسب حلال است.

انسان تا زمانی که خودش را از صفات رذیله نجات ندهد، موفق به رفع غفلت نمی‌شود. مادامی که صفات رذیله در انسان وجود دارد، موفق نمی‌شود غفلت را از بین ببرد، ولو یکی باشد.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: در هر خانه‌ای که سگ باشد، ملائکه رحمت نازل نمی‌شوند. حضرت می‌خواهند بفرمایند سگ چون نجس است، مانع نزول رحمت حق می‌شود. صفات رذیله هم همین‌گونه‌اند. در وجود هر شخصی که باشند، مانع نزول رحمت الهی به سوی آن فرد می‌شود.

انسانی که کبر دارد، عجب دارد، حب جاه و حب ریاست دارد، نمی‌تواند دنبال رحمت الهی بگردد. این‌گونه نمی‌دهند. خانه دل را جارو کن، آن وقت ببین چه می‌بینی.

حضرت رسول صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: «حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا و زنوا اعمالکم قبل ان توزنوا…»(۳) یعنی زمانی که می‌خواهید بخوابید، به حساب خودتان . اگر کاری کردید که مورد رضای خدا بوده، شکرش را به جا بیاورید و اگر خطا و اشتباهی مرتکب شدید، توبه کنید. شاید صبح بیدار نشدید.

امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز می‌فرماید: «جاهد نفسک و حاسبها؛ حساب خودت را بکن. با نفس اماره خبیث جهاد کن.»(۴) نفس اماره خبیث است و با شیطان دست به یکی می‌کند که ما را منحرف کند. باید حسابش را رسید. انسان باید همواره از خودش بپرسد برای خدا، برای دنیا و برای مردم چه کرده‌ام؟ چه خدمتی به خلق کرده‌ام؟

حضرت در ادامه تندتر برخورد می‌کنند و می‌فرمایند: «و حاسِبه مُحاسَبه الشریک شریکه؛ همان‌طور از نفسک حساب بکش که شریک از شریکش حساب می‌خواهد.»(۵) وقتی دو شریک می‌خواهند حساب کتاب کنند، چطور محاسبه می‌کنند؟ دقیق می‌شوند! با نفس هم باید محاسبه دقیق کرد. باید خود را سرزنش و توبیخ کرد.

درواقع حضرت می‌فرمایند مراتب توحید انسان این است که ببیند خدا چه نعمت‌هایی به او داده و برای چه او را آفریده است؟ به دنیا آمده که چه کار کند؟

ائمه اطهار علیهم‌السلام در درجات عالیه‌ عصمت هستند و غفلت و فراموشی ندارند. پیروی از نفس ندارند. حضرت درواقع به پیروان و محبین هشدار می‌‌دهد که همیشه در خواب غفلت نباشید. به یاد خدا باشید. به یاد سفر طولانی آخرت باشید. دنیا و اشتغالات و عناوین، شما را از عالم برزخ و قیامت غافل نکند. متذکر باشید که همیشه اینجا نمی‌مانید. همیشه این منصب و ریاست و مال را ندارید. روزی این‌ها را از شما خواهند گرفت. پس حالا که اختیار و قدرت دارید، به یاد خدا و روز حساب و کتاب باشید.

یکی از معانی غفلت این است که انسان به واسطه کثرت اشتغالات دنیوی و صفات رذیله نفسانی، از خدا و اوامر و نواهی‌اش، غافل و فقط به فکر خود و عینیت و شخصیت و عزت و آبرویش است. وقتی انسان از خدا و ولایت فاصله گرفت، غافل است.

غفلت باعث پیروی از هوای نفس می‌شود. انسان که غافل شد، دنبال نفس و صفات رذیله می‌دود، اما امام سجاد علیه‌السلام هشدار می‌دهد که انسان باید همیشه از خدا بخواهد در خواب غفلت نباشد. همیشه در فکر حیات ۴ روزه دنیا نباشد و حداقل بخشی از روزش را هم به فکر آخرت باشد. ائمه علیهم‌السلام همیشه به مبدأ وصل هستند و لحظه‌ای غافل نیستند. وصل دائمی و عدم غفلت‌شان هم مثل این است که ما پادرد، کمردرد یا سردرد داشته باشیم و حسابی هم اذیت‌مان کند، اما در عین درد داشتن، با مردم هم صحبت ‌کنیم. درد را فراموش نمی‌کنیم. درد هست، اما داستان و قصه هم هست. رفت و آمد هم هست. اهل‌بیت علیهم‌السلام هم همین‌طورند. هیچ لحظه‌ای حق را فراموش نمی‌کنند. غفلت مال ما انسان‌های عادی‌ است و مصادیقی هم دارد.

اعمالی که از روی غفلت انجام می‌گیرد، اثر عمل را از بین می‌برد، اما اثر ذاتی را از بین نمی‌برد

فرض کنید در هوای گرم تابستان روزه هستید. هنگام وضو، خنکی آب باعث غفلت شما می‌شود و آب را می‌نوشید. آیا روزه‌‌تان اشکال پیدا می‌کند؟ خیر! کفاره دارد؟ ابدا. روزه صحیح است. عمل خوردن چون از روی غفلت بوده، روزه را باطل نمی‌کند. حتی اگر در حال فراموشی، نان هم بخورید و بعد یادتان بیاید روزه بوده‌اید، اشکالی ندارد. روزه صحیح است؛ چون دچار غفلت شدید و نخواستید با خدا مخالفت کنید. در مقام اطاعت حق بودید، ولی غفلت کردید. اعمالی که از روی غفلت انجام می‌گیرد، اثر عمل را از بین می‌برد، اما اثر ذاتی را از بین نمی‌برد.

حال فرض کنید یک لیوان نوشیدنی دیدید و تشنه هم بودید. فکر کردید شربت است و نوشیدید، ولی بعد فهمیدید سم بوده است. سم اثر خودش را می‌کند. البته اگر به مرگ منتهی شد، گناهی رخ نداده است؛ یعنی غفلت، اثر شرعی را می‌برد، اما اثر وضعی را نمی‌برد.

اثر وضعی‌ اعمالی که ما از روی غفلت انجام می‌دهیم، محرومیت از برکات الهی و بُعد از حق است. حضرت ما را هشدار می‌دهند که غافل نباشید. به یاد خدا باشید. به یاد مرگ باشید. همیشه این‌جا نیستید. معلوم هم نیست مرگ چه زمانی به سراغ انسان می‌آید. این هم یک مصیبت دیگر است. کسی سند محضری ندارد که چقدر عمر می‌کند. از همین روست که روایات و آیات فراوانی متضمن این است که انسان هر شب قبل از خواب، به حساب اعمالش برسد.

ادب قمر منیر بنی‌هاشم رو نگاه کنین! به احترام سیدالشهدا، دیرتر از ایشون قدم به این دنیا می‌گذارن، اما به احترام سیدالشهدا زودتر از ایشون به شهادت می‌رسن. یعنی که «عباس» همیشه مدافع «حسین» است. با این همه، و به نشانه احترام، هرگز جلوتر از حضرت، قدمی نمی‌نهند حتی در تقویم! طرفه حکایت آنجاست که در روز عاشورا هم، اگر چه قمر منیر بنی‌هاشم زودتر از اباعبدالله‌الحسین به شهادت رسیدند، لیکن جنگ را دو تایی با هم انجام دادند. ولایت‌مداری یعنی این! یعنی هیچ کجا امام خود را تنها نگذاری، نه در تولد، نه در تقویم، نه در زندگی… و نه در جنگ! فقط در تقدیم جان است که ولایت‌مداری باید آمیخته به عنصر دیگری به نام «احترام» شود. اینجا دیگر، «اقتضای احترام» چیز دیگری است… یعنی که عباس برای اولین و آخرین بار حق سبقت از مولای خود را دارد. گفت؛ «آید به جهان اگر حسین دگری*، هیهات برادری چو عباس آید».

*مهدی فاطمه عجل الله تعالی فرجه الشریف

قطعه26